مركز مطالعات فضای مجازی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی كه مراحل اولیه راه‌اندازی خود را طی می‌كند، روز دوشنبه مورخ ۲۶ تیرماه جاری در نشستی با حضور آیت الله علی‌اكبر رشاد و صاحب‌نظران حوزه فضای مجازی، مسایل و مشكلات این حوزه را مورد بحث و بررسی قرار داد. حجت الاسلام و المسلمین حمید شهریاری، عضو حقیقی شورای عالی فضای مجازی از حاضران در این نشست تخصصی بود كه سخنان خود را با اشاره به «تحول بزرگ» به وجود آمده به واسطه پیش‌رفت فناوری اطلاعات آغاز كرد و گفت: برخی تحولات، تحولاتی مرسوم هستند اما برخی دیگر، تحولات بنیادی محسوب می‌شوند و ما را دچار چالش‌ها و تغییراتی عمیق می‌كنند. گسترش فضای مجازی یكی از همین تحولات بنیادی را به همراه داشته است. این فضا در واقع یك فضای «حكمی» است. به طور مثال فردی كه با عملیات بانكی الكترونیكی فعالیتی انجام می‌دهد، اینگونه نیست كه در فضای واقعی اقدامی رخ نداده است، این عملیات حتما واقعی است اما این فضای واقعی گاهی بر بستر فیزیكی رخ می‌دهد و برخی مواقع بر بستر مجازی؛ انتقال مال در این مثال حقیقتا اتفاق می‌افتد و یا در نمونه‌های دیگر هم آموزش در این فضا حقیقتا رخ می‌دهد و هم تهدیدهای ممكن حقیقی است. نكته هم دقیقا در هم تنیدگی فضای واقعی و مجازی است. وی در تبیین ابعاد مختلف قابل مطالعه فضای مجازی گفت: حداقل ۶ یا ۷ حوزه راهبردی در زمینه مطالعات فضای مجازی قابل تعریف است كه در برخی موارد كاملا قیاس‌ناپذیر هستند و در یك بسته حقیقی نمی‌توان آن‌ها را تجمیع كرد اما به صرف ارتباط با بستر فناوری ارتباطات ما آن‌ها را در یك دسته قرار می‌دهیم. بسته‌هایی كه در واقع انتزاعی هستند و هیچ گونه حد مشترك واقعی در این حوزه‌های راهبردی وجود ندارد. شهریاری اولین حوزه را «مباحث زیرساختی و تكنیكال» دانست و درباره آن توضیح داد: مباحث این حوزه از جنس دانش است و برخی صاحب تخصص در این زمینه هستند. در مباحثی همچون شبكه ملی ارتباطات و یا اینترنت ملی به عنوان دانش‌های زیرساختی می‌توان مباحث راهبردی مستقلی را در این زمینه سامان داد. وی ادامه داد: حوزه دیگر مباحثی است كه در محافل دانشگاهی علوم انسانی می‌توان به آن پرداخت و آن پاسخ به سوالاتی از این دست است كه جامعه شبكه‌ای شده امروز چه ویژگی اختصاصی‌ای دارد كه در جامعه سنتی وجود نداشته است. چطور زمانی كه تلویزیون و رادیو آمد، جامعه بشری دچار تحول ارتباطی شد. وقتی اینترنت آمد، ما شاهد تحول در حوزه علوم انسانی بودیم. دانشی كه بخواهد متولی پاسخ به این مباحث باشد، كاملا از جنس علوم انسانی است و متخصصان خودش را هم دارد. این عضو حقیقی شورای عالی فضای مجازی مباحث خود را اینگونه ادامه داد: حوزه سوم كه حوزه بسیار مهمی هم هست اقتصاد شبكه‌ای است. این بحث الزاما هم محدود به پول نیست و هر آنچه در یك شبكه مجازی قابلیت داد و ستد دارد را شامل می‌شود. اقتصادی كه بر بستر یك شبكه مجازی شكل گرفته باشد، حتما دنیای انسانی را دچار تحول خواهد كرد، شغل‌ها و كاسبی‌های تازه متولد می‌شود. اگر زمانی كمپانی‌های بزرگی مانند فورد حرف اول را در بازار اقتصاد جهان می‌زدند امروز گوگل و یوتیوب هستند كه بزرگ‌ترین سهام‌ها را به سمت خود جذب می‌كنند. این‌ها ابزارها و وسایلی هستند كه اقتصاد بر مبنای آن‌ها شكل می‌گیرد و بررسی و تحلیل این شرایط هم یكی دیگر از آن حوزه‌های تخصصی و راهبردی است. حجت‌الاسلام شهریاری افزود: حوزه چهارمی كه می‌توان در زمینه مطالعات فضای مجازی به آن پرداخت، حوزه امنیت است. به نظر می‌رسد فضای امنیت جهانی، امنیت ملی، امنیت سازمانی و امنیت شخصی در فضای شبكه‌ای دچاری تحول بنیادین شده است. زمانی بود كه دشمن برای حمله به كشور اول باید به خرمشهر حمله می‌كرد، آنجا را از دست ما در می‌آورد و بعد ما احساس می‌كردیم سرزمینی را از دست داده‌ایم و متوجه حمله دشمن می‌شدیم. امروز اما همین طور كه ما سر جای خود نشسته‌ایم دشمن ویروسی را به یك سایت نیروگاه هسته‌ای می‌فرستد و یك رآكتوری كه باید خاموش باشد، روشن می‌كند و یا بالعكس. وی افزود: این فرآیند در فضای فیزیكی امر قابل مشاهده‌ای نیست اما در واقع عوارض‌اش كاملا قابل قیاس با آن فرآیند هجمه فیزیكی است. و یا به‌عنوان مثالی ساده‌تر قبلا اگر كسی قصد تعرض به حریم خصوصی دیگری را داشت حتما باید از دیوار بالا می‌رفت و به داخل خانه سرك می‌كشید تا بگوییم به حریم خصوصی تعرض شده، امروز اما نقض حریم خصوصی متفاوت شده است. شهریاری ادامه داد: بحث دیگر دولت الكترونیك است كه در اینجا دولت به معنای حاكمیت مدنظر است. حاكمیت هم در فضای مجازی دچار تحول بنیادین شده است. زمانی هرم‌واره قدرت را تعریف می‌كردیم و برمبنای آن یكی فرمان می‌داد و دیگرانی اجرا می‌كردند. اما وقتی جامعه شبكه‌ای شكل گرفته است، افراد پایین هرم چنان دست به دست هم می‌دهند كه خودشان صاحب اقتداری حاكمیتی می‌شوند. این اقتدار مثلا در قالب یك پیامك خودش را نشان می‌دهد كه همه را دعوت می‌كند در زمان معینی در جایی معین جمع شوند. اینگونه است كه مایی كه شاید در رأس هرم هم باشیم از جایی احساس می‌كنیم این افراد پایین هرم در حال تصمیم‌گیری برای ما هستند. وی افزود: این فشار از پایین به بالا اختصاص به جامعه شبكه‌ای دارد كه قبل از حاكمیت شبكه‌ای و یا دولت شبكه‌ای یا اساسا وجود نداشته یا در صورت وجود بسیار اندك بوده است. در چنین فضایی افرادی كه شاید سال‌ها از هم فاصله داشته‌اند ناگهان نقطه مشتركی پیدا می‌كنند و طبیعتا مشكلاتی را برای دولت‌ها به وجود می‌آورند. البته این فضا فرصت‌هایی هم دارد و تنها نمی‌توان از منظر تهدید به آن نگاه كرد. این عضو حقیقی شورای عالی فضای مجازی در پایان به بحث «سیاست‌گذاری شبكه‌ای» هم اشاره كرد و گفت: كل شبكه به واسطه سیاست‌گذاری‌های شبكه‌ای هدایت می‌شود و این سیاست‌های ناشی از رویكرد ما به شبكه‌های اجتماعی و فضای مجازی خواهد بود. این‌ها حوزه‌هایی است كه در حوزه مطالعات فضای مجازی باید به صورت جدی به آن بپردازیم و باید به گونه‌ای سراغ این حوزه برویم كه تصور كاریكاتوری از آن نداشته باشیم.